user_mobilelogo

   Ο όρος εξπρεσιονισμός (με πεζό ‘ε’) χρησιμοποιείται στην ιστορία, την κριτική της τέχνης, αλλά και στον καθημερινό λόγο για να δηλώσει την εκφραστικότητα. Όταν αποκαλούμε κάποιον "εξπρεσιονιστή", θέλουμε να τονίζουμε με μια λέξη την έντονη ανάγκη του να εκφράσει τον εαυτό του, τον εσωτερικό του κόσμο. Πιο συγκεκριμένα, για την τέχνη, ο όρος Εξπρεσιονισμός αναφέρεται σε μια τάση της σύγχρονης ευρωπαϊκής τέχνης που παρουσίασε έντονη δράση την δεκαπενταετία 1905-1920, ενώ εμφανίστηκε ξανά μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, χωρίς ουσιαστικά να εκλείψει, τόσο στις εικαστικές τέχνες, όσο στη λογοτεχνία ακόμη και τον κινηματογράφο μέχρι τις μέρες μας. Σε αντίθεση με τα σύγχρονά του κινήματα, τα οποία ανθούν στη Γαλλία την ίδια εποχή, ο Εξπρεσιονισμός, έχει ως κέντρο του τη νεοσύστατη Γερμανία[1]. Εδώ οι καλλιτέχνες δεν έχουν τη μακρά παράδοση του Salon και του Ακαδημαϊσμού, ούτε το ένδοξο πρόσφατο παρελθόν των Ρεαλιστών και των Εμπρεσιονιστών.

    Δεν έχουν ζήσει από κοντά τους πειραματισμούς των Μετεμπρεσιονιστών καλλιτέχνων όπως ο Signac, ο Seurat, ο Van Gogh, o Gauguin ή ο Cezanne. Η απουσία ωστόσο ενός σταθερού καλλιτεχνικού προσανατολισμού, δεν στάθηκε εμπόδιο για τους πρωτοπόρους Εξπρεσιονιστές, που αντλούν μορφοπλαστικά στοιχεία και έμπνευση από ζωγράφους των προηγούμενων γενεών, αλλά και από τους μακρινούς προγόνους του Βορρά.

Van Gogh   Edvard MunchΑπό τη ζωγραφική του Ολλανδού Vincent Van Gogh, ο οποίος χρησιμοποιούσε το χρώμα και τη γραμμή συναισθηματικά για να εκφράσει, όπως έλεγε, "τα τρομερά πάθη του ανθρώπου" ή του Σκανδιναβού Edvard Munch στα έργα του οποίου εικονογραφείται με τρόπο πρωτόγνωρο ο ανθρώπινος πόνος και η δυστυχία, μέχρι τον Βέλγο James Ensor με τις σαρκαστικές μάσκες και τις νεκροκεφαλές ή την τέχνη της Αφρικής και της Ωκεανίας, και από τον γκροτέσκο Matthias Grünewald, τα χαρακτικά της μεσαιωνικής και αναγεννησιακής χαρακτικής του Βορρά, μέχρι τον προσφάτως αναδειχθέντα El Greco, ο οποίος επιμήκυνε τις μορφές των Αγίων προκειμένου να αποδώσει το Πάθος, οι εξπρεσιονιστές αντλούν και ενσωματώνουν ποικίλα στοιχεία στο έργο τους.

   James EnsorΠαρά το εύρος των πηγών, πρωταρχικός στόχος των εξπρεσιονιστών παραμένει αναμφισβήτητα η έκφραση του υποκειμενικού συναισθήματος και η απόδοση του υποκειμενικού βιώματος, της συναισθηματικής εντύπωσης ή κατάστασης. Οι εικόνες του εξωτερικού κόσμου και κυρίως η αναπαράστασή τους ή η εναρμόνιση με αυτές δεν αφορούν τους καλλιτέχνες του κινήματος.

   Ludwig Kirchner, The artist and his model, 197Αισθητικά κυριαρχεί το έντονο χρώμα, οι γωνιώδεις, επιθετικές φόρμες και το πάντοτε παρόν στοιχείο της παραμόρφωσης και της υπερβολής. Όπως παρατηρεί ο Giulio Carlo Argan: "Η εξπρεσιονιστική παραμόρφωση δεν είναι καρικατούρα της πραγματικότητας. Είναι η ομορφιά, που, περνώντας από τη διάσταση του ιδεώδους στη διάσταση του πραγματικού, αντιστρέφει τη σημασία της, γίνεται ασχήμια, αλλά πάντοτε διατηρώντας το πρόσημο της επιλογής της. Γι' αυτήν τη σχεδόν διαβολική ομορφιά του χρώματος, που συχνά συνοδεύεται από φιγούρες επιδεικτικά άσχημες (τουλάχιστον σύμφωνα με τους ισχύοντες κανόνες) η εικόνα αποκτά τη δύναμη αναντίρρητου τελεσίγραφου, σάμπως πραγματικά, πέρα από την εικόνα εκείνη, να μην μπορεί πλέον να υπάρξει σκέψη.  Η εξπρεσιονιστική ποιητική, που ωστόσο παραμένει ιδεαλιστική, είναι η πρώτη ποιητική του άσχημου: αλλά το άσχημο δεν είναι άλλο από ένα ωραίο που έχει καταρρεύσει και εξευτελιστεί. Διατηρεί τον ιδεατό της χαρακτήρα όπως οι στασιαστές άγγελοι διατηρούν, αλλά με το αρνητικό πρόσημο του δαιμονικού, τον υπερφυσικό τους χαρακτήρα: και η ανθρώπινη κατάσταση, για τους Γερμανούς εξπρεσιονιστές, είναι ακριβώς η κατάσταση του έκπτωτου Αγγέλου. Υπάρχει λοιπόν μία διπλή κίνηση: πτώση και εξευτελισμός της πνευματικής ή θεϊκής αρχής, που, αποκαλυπτόμενη, ενώνεται με την υλική αρχή, άνοδος και εξαγνισμός της υλικής αρχής για να ενωθεί με την πνευματική"[2].

   Kirchner, A Group of Artists, 1926-27Η γέννηση του Εξπρεσιονισμού συνέβη στη Δρέσδη και όχι στη διοικητική πρωτεύουσα της Γερμανίας, το Βερολίνο, από τέσσερις φοιτητές της Αρχιτεκτονικής. Οι E. L. Kirchner, K. Scmidt- Rottluff, F. Bleyl, και E. Heckel δημιούργησαν την ομάδα "Γέφυρα" (Die Brücke), στην οποία αργότερα συμπεριλήφθηκαν οι E. Nolde, M. Pechstein και O. Mueller. Ηγετική φυσιογνωμία της ομάδας είναι ο Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938).

   Ludwig KirchnerΤο όνομα επέλεξε ο Scmidt- Rottluff, υπογραμμίζοντας την πίστη τους στην τέχνη του μέλλοντος, προς την οποία το δικό τους έργο θα λειτουργούσε σαν γέφυρα. Όπως αναφέρει ο Kirchner σε ένα δικό του Χρονικό της ομάδας: "Εμψυχωμένοι από την πίστη για την πρόοδο, εμείς, η νέα γενιά δημιουργών και θαυμαστών της τέχνης, καλούμε τους νέους σε περισυλλογή, επειδή ακριβώς σαν νέοι κουβαλούν μέσα τους το μέλλον, και επιθυμούμε να κατακτήσουμε ελευθερία δράσης και ζωής απέναντι στις παλιές δυνάμεις που είναι τόσο δύσκολο να ξεριζωθούν. Δεχόμαστε όλους εκείνους που άμεσα και ειλικρινά, αναπαράγουν τη δημιουργική τους ορμή"[3].

   Kirchner, Self Portrait as a soldier, 1915Στόχος της "Γέφυρας", όπως και των Γάλλων Φωβιστών είναι η έκφραση, το βάρος στο ανθρώπινο, υποκειμενικό συναίσθημα και το ένστικτο, μόνο που για τους Εξπρεσιονιστές έκφραση σημαίνει, πάθος και εικαστική ταύτιση με τον ορατό κόσμο, όχι ισορροπία ανάμεσα στο αίσθημα και τη φόρμα. "Οι ζωγράφοι της 'Γέφυρας' επιδίωκαν να συγχωνεύουν την έκφραση με τα αντικείμενα που απεικόνιζαν, το αίσθημα και το αντικείμενο να γίνουν ένα. Οι Φωβιστές αντίθετα ενδιαφέρονταν για την ισορροπία ανάμεσα στο αίσθημα και τη φόρμα, τη συγκίνηση και τη σύνθεση. Οι πρώτοι ήθελαν να υποτάξουν την τέχνη στην εμπειρία, οι τελευταίοι στη φόρμα"[4].

   Τα χρώματα των Εξπρεσιονιστών δεν είναι χαρωπά, ούτε ήπια, γλυκά και ήρεμα. Είναι βίαια και περισσότερο έντονα, σε εκκωφαντικές αντιθέσεις μεταξύ τους, με ψυχολογική φόρτιση. Οι γραμμές πιο σκληρές, πιο κοφτερές και οι φόρμες γωνιώδεις και επιθετικές.

   Η ομάδα θα διαλυθεί σχετικά σύντομα, το 1913, καθώς ξεκινά ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και τα μέλη της πηγαίνουν στο μέτωπο. Μετά το τέλος του πολέμου οι περισσότεροι θα συνεχίσουν να δημιουργούν κατά μόνας, οδηγώντας στις επόμενες εκφάνσεις του Εξπρεσιονισμού.

   Blaue ReiterΗ δεύτερη οργανωμένη ομάδα Εξπρεσιονιστών καλλιτεχνών, που ιδρύθηκε από τους Wassily Kandinsky και Franz Marc το 1911 είναι ο "Γαλάζιος Καβαλάρης" (Der Blaue Reiter). Όπως και η "Γέφυρα", ήταν βραχύβιο κίνημα και μέσα σε τρία χρόνια διάρκειας πραγματοποίησε μόλις τρεις εκθέσεις οι οποίες περιόδευσαν σε πολλές πόλεις της Γερμανίας. Είχε ως έδρα το Μόναχο και πήρε το όνομά του από το ομώνυμο έργο του Kandinsky, Γαλάζιος Καβαλάρης, του 1903.

   Πέρα από την ομάδα καλλιτεχνών, το ίδιο όνομα είχε και ένα ημερολόγιο που εξέδιδαν οι Kandinsky και Marc, και το οποίο περιλάμβανε άρθρα για τις εικαστικές τέχνες, τη μουσική και το θέατρο, γραμμένα από καλλιτέχνες. Η συμβολή της ομάδας σε επίπεδο επικοινωνίας μεταξύ των καλλιτεχνών της Ευρώπης υπήρξε καθοριστική. Πέρα από τη σύνδεση Γερμανίας-Ρωσίας μέσω του ίδιου του Kandinsky, το περιοδικό υπήρξε σημαντικός δίαυλος για τη ανταλλαγή ιδεών ανάμεσα στους κυριότερους εκπροσώπους της Πρωτοπορίας σε όλη την Ευρώπη.

   Kandinsky, Improvisation no 26, 1912Ο προσανατολισμός αυτής της ομάδας είναι πνευματικός. "Ωραίο είναι εκείνο, που πηγάζει από μια εσωτερική ψυχική αναγκαιότητα. Ωραίο είναι εκείνο, που είναι εσωτερικά ωραίο"[5]. Προσπαθούν μέσα από τα έργα τους να δείξουν ότι η περιοχή της τέχνης είναι εντελώς διαφορετική από αυτή της φύσης και ότι η φόρμα καθορίζεται αποκλειστικά από τα εσωτερικά, ψυχικά κίνητρα του καλλιτέχνη. Άλλωστε για τον Kandinsky, όλες οι μορφές τέχνης είχαν αρχίσει να προσεγγίζουν το αφηρημένο, το οποίο αποτελούσε και τον αντικειμενικό σκοπό τους.

   Wassily KandinskyΌπως σημειώνει: "Σε μία στιγμή απροσδιόριστη, από μία πηγή που εμείς επισημάναμε, έρχεται αναπόφευκτα στον κόσμο το έργο τέχνης. Ψυχρός υπολογισμός, κηλίδες άτακτα εκρηγνυόμενες, μαθηματικά ακριβής κατασκευή, (ξεκάθαρη ή θολή), σχέδιο που σιωπά ή ουρλιάζει, λεπτόλογη επεξεργασία, χρωματικό πανηγύρι ή αργός ρυθμός από πλατιές, ήσυχες, ελαχιστοποιημένες επιφάνειες. Αλλά μήπως αυτό δεν είναι η Μορφή; Αυτό δεν είναι το Μέσο; Ταλαιπωρημένες, ανήσυχες, βασανισμένες ψυχές, με το διχασμό που προκαλεί η σύγκρουση του πνευματικού με το υλικό. […] Αλίμονο σ’ εκείνον που αποστρέφει την πνευματική του ακοή από το στόμα της τέχνης. Ο άνθρωπος μιλάει στον υπεράνθρωπο με τη γλώσσα της τέχνης"[6].

   Η λαμπρή πορεία του Εξπρεσιονισμού δυστυχώς ανακόπτεται λόγω του πολέμου και πολλοί εκπρόσωποί του χάνουν τη ζωή τους. Ωστόσο, η άνοδος των Ναζί στην εξουσία είχε ακόμη χειρότερες συνέπειες. Χιλιάδες έργα Εξπρεσιονιστών κατάσχονται και καταστρέφονται. Το κίνημα θα γίνει ευρέως γνωστό ύστερα από την έκθεση έργων των περισσότερων μελών του, δίπλα σε αυτά άλλων κορυφαίων εκπροσώπων του Μοντερνισμού, υπό τον τίτλο "Εκφυλισμένη Τέχνη", που οργάνωσαν οι Ναζί το 1937 στο Μόναχο.

Franz Marc  Franz Marc, Fighting Forms, 1914

 

Δείτε περισσότερα εξπρεσιονιστικά έργα εδώ

 

[1] Μόλις το 1871 ο Γουλιέλμος Α’ της Πρωσίας ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας όλης της Γερμανίας και δημιούργησε μία ομοσπονδία κρατιδίων με διοικητική πρωτεύουσα το Βερολίνο.

[2] Αργκάν Τζ. Κ., Η Μοντέρνα Τέχνη, μτφ. Παπαδημήτρη Λ., Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2002, σ. 270-271.

[3] Kirchner E. L., "Χρονικό της καλλιτεχνικής ένωσης Η Γέφυρα", στο Ντε Μικέλι Μ., Οι Πρωτοπορίες της τέχνης του 20ου αιώνα, Μτφ. Παπαματθεάκη Λ., Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σ. 309-313.

[4] Χαραλαμπίδης Α., Η τέχνη του 20ου αιώνα, τ.1 1880-1920, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 72.

[5] Kandinsky W., Για το πνευματικό στη τέχνη, μτφ. Παράσχης Μ. Νεφέλη, Αθήνα 1981, σ. 149.

[6] Grohmann W., V. Kandinsky, εκδ. Ι1 Saggatiore, Μιλάνο 1959, σελ.64. αναφορά στο "Γαλάζιος Καβαλάρης" “Der blaue reiter”, Ντε Μικέλι Μ., Οι Πρωτοπορίες της τέχνης του 20ου αιώνα, μτφ. Παπαματθεάκη Λ., Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, σ. 103-124.

 

Pop Art

AndyWarhol

Η Pop Art στην Αμερική

View more
Αναγέννηση

SandroBotticelli

Η Τέχνη της Αναγέννησης

View more