Βρισκόμαστε στο κατώφλι του 20ου αιώνα, όταν το 1900 o νεαρός Ισπανός Pablo Picasso (1881-1973) επισκέπτεται για πρώτη φορά το Παρίσι. Βρίσκεται στη μητρόπολη των τεχνών, στην καρδιά της Belle Epoque και είναι μόλις 19 ετών. Όλα γύρω του είναι καινούργια και γεμάτα ζωντάνια. Το Παρίσι ακολουθεί την εναγώνια συμβουλή του τεθνεώτος Baudelaire, μεθάει με αψέντι, μουσική, χορό και έρωτα[1].
Αυτή την πρώτη του φορά στο Παρίσι θα παραμένει δύο μόλις μήνες. Μήνες δύσκολοι, αλλά ο ‘ξένος’ και φτωχός Picasso βιάζεται να γνωρίσει από κοντά τις κατακτήσεις των Γάλλων μετεμπρεσιονιστών ζωγράφων. Όπως ο Edouard Manet (εικ.1), ο Edgar Degas (εικ.2), ο Henri de Toulouse - Lautrec (εικ.3) και άλλοι Γάλλοι ζωγράφοι, ο Picasso εντυπωσιάζεται από τις σύγχρονες διασκεδάσεις στα καφέ και τα καμπαρέ, αλλά και από το δημοφιλέστερο ποτό της εποχής, το αψέντι.
Με υψηλή περιεκτικότητα σε οινόπνευμα (τότε περίπου 70%), παντού διαθέσιμο, δραστικό και φτηνό, το αψέντι ταυτίστηκε την εποχή εκείνη με τους καλλιτέχνες, τους συγγραφείς, τη μποέμικη κουλτούρα και το Κίνημα της Παρακμής (Decadence). H δημοτικότητά του αυξήθηκε σταδιακά από τη δεκαετία του 1840, όταν το αψέντι δόθηκε στα γαλλικά στρατεύματα ως πρόληψη κατά της ελονοσίας. Οι στρατιώτες μετέφεραν την αγάπη τους για το αψέντι στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις κάνοντάς το δημοφιλές σε μπαρ, μπιστρό, καφέ και καμπαρέ. Μάλιστα, από τη δεκαετία του 1860, η πέμπτη απογευματινή ώρα ονομαζόταν «η πράσινη ώρα» (l'heure verte). Έχοντας άμεση δράση, με συχνά επικίνδυνες συνέπειες, το αψέντι κατηγορήθηκε ως ιδιαίτερα εθιστική, δηλητηριώδης και ψυχοδραστική ουσία που προκαλούσε παραισθήσεις ακόμη και σχιζοφρένεια. Γι' αυτό το λόγο, εκείνη την εποχή περίπου, απαγορεύτηκε η κατανάλωσή του. Γνωστοί πότες αψεντιού υπήρξαν ο Ernest Hemingway, o Charles Baudelaire, o Arthur Rimbaud, o Henri de Toulouse-Lautrec, o Vincent Van Gogh, ο Amedeo Modigliani, o Oscar Wilde και πολλοί πολλοί άλλοι.
Ως καλύτερος πωλητής του αψεντιού παρουσιάζεται ο Lautrec. Πιστεύεται πως είχε σερβίρει ένα κοκτέιλ με βάση το αψέντι, το Earthquake (Tremblement de Terre) στους θαμώνες του γνωστότερου νυχτερινού μαγαζιού, του Moulin Rouge, κάνοντάς το ιδιαίτερα δημοφιλές και αγαπητό σε ολόκληρο το Παρίσι. Από την άλλη πλευρά, έχει ειπωθεί, πως ο Van Gogh προέβη στο απονενοημένο κόψιμο του αυτιού του μετά τον καυγά του με τον Paul Gauguin, ύστερα από υπερβολική κατανάλωση αψεντιού. Το αψέντι, λοιπόν, για τους πολέμιούς του ‘ο διάβολος σε μπουκάλι’ και για τους οπαδούς του ‘η πράσινη νεράιδα’, έγινε αγαπημένο θέμα για τους καλλιτέχνες της εποχής και για τον νεαρό Picasso.
Στα πρώτα παρισινά έργα του Picasso με θέμα τους πότες αψεντιού, είναι εμφανής η επίδραση των μετεμπρεσιονιστικών τάσεων και ιδίως του Lautrec και του Gauguin. Στην εικόνα 4 η πινελιά του απομακρύνεται από το ρεαλισμό των εφηβικών του χρόνων, γίνεται περισσότερο ελεύθερη, εμπρεσιονιστική, πάλλεται, και γεμίζει τα επίπεδα με χρώμα. Η γυναίκα είναι λευκή και χλωμή. Κάθεται μόνη και είναι χαμένη στις σκέψεις της. Φοράει έντονο κόκκινο πανωφόρι, έχει έντονο μακιγιάζ και είναι έτοιμη να αγγίξει το ποτήρι με την ‘πράσινη νεράιδα’. Είναι νύχτα και ακόμη κι αν κάθεται κάποιος απέναντί της στο τραπέζι, η γυναίκα αποδίδεται από τον Picasso μόνη, παρέα μόνο το ποτήρι της.
Η γυναίκα της εικόνας 5 είναι και πάλι μόνη, αλλά αυτή τη φορά στο εσωτερικό ενός μαγαζιού. Με τα παστέλ του ο Picasso δημιουργεί ένα γρήγορο σκίτσο της μορφής και εν συνεχεία εφαρμόζει χρώμα μόνο για το μπλε της νύχτας και το κίτρινο του πλήθους που χορεύει στο βάθος. Στο προσκήνιο ξεχωρίζει το πράσινο χρώμα του ποτού. Η μορφή είναι λευκοντυμένη με μαύρα μαλλιά, ενώ ο καλλιτέχνης σχεδόν αδιαφορεί για τη φωτοσκίαση. Περνώντας με λευκό κατά σημεία την επιφάνεια του δέματος εκμεταλλεύεται το ανοιχτό καφέ χρώμα του χαρτιού πάνω στο οποίο ζωγραφίζει, προκειμένου να πλάσει τους όγκους. Με αυτό το έργο, έρχεται ακόμη πιο κοντά στην τεχνοτροπία του Lautrec, που σκιτσάριζε τις μορφές των χορευτών και των θαμώνων γρήγορα στο χαρτί του τραπεζιού και εν συνεχεία χρησιμοποιούσε τα σχέδια αυτά για τις αφίσες του.
Τα ίδια στοιχεία συναντάμε και στο έργο της εικόνας 6. Μία γυναίκα πάλι μόνη με το μπουκάλι και το ποτήρι του αψεντιού. Εδώ φαίνεται πιο πιθανό να είναι όντως μόνη στο τραπέζι, καθώς αποδίδεται σε στάση τριών τετάρτων και τοποθετείται σχεδόν στο κέντρο του τελάρου. Ο όποιος συνδαιτυμόνας θα βρισκόταν στη θέση του καλλιτέχνη και κατ’ επέκταση τη δική μας, των θεατών. Θα έπρεπε να απεικονίζεται ένα τμήμα της πλάτης του. Τα περιγράμματα διατηρούν τη δύναμη και τη λειτουργία τους, διαγράφουν τους όγκους, περιβάλλουν τη μορφή και κρατούν τα χρώματα μέσα στα όριά τους. Η τεχνοτροπία του Picasso παραπέμπει περισσότερο σε αυτή του Gauguin και στον τόσο αγαπητό για την εποχή εκείνη Ιαπωνισμό. Η γυναίκα τυλίγεται στα μπράτσα της και στηρίζει το πρόσωπό της με το ένα χέρι. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου της αποδίδονται με απλές καθαρές γραμμές, ενώ για το πλάσιμο των όγκων ο Picasso καταφεύγει σε μία φωτοσκίαση σχεδόν αφαιρετική χωρίς να σβήνει το πέρασμα από τον ένα τόνο στο άλλο. Το βλέμμα στο κενό, η αναγωγή όλης της γυναικείας μορφής σε έναν ενιαίο, κλειστό και συμπαγή όγκο, τα τεράστια χέρια με τα μακριά δάχτυλα και η χρήση έντονου μπλε και κόκκινου χρώματος εντείνουν την αίσθηση της μοναξιάς και της εσωστρέφειας. Η γυναίκα μοιάζει να αγκαλιάζει η ίδια τον εαυτό της σε μία προσπάθεια να προστατευτεί από τον έξω κόσμο.
Και στα τρία παραπάνω έργα υπάρχει έντονο το στοιχείο της μοναξιάς, ωστόσο η μελαγχολία και ο ανθρώπινος πόνος δεν έχουν γίνει ακόμη το κύριο θέμα στα έργα του Picasso. Περισσότερο διάχυτο είναι το αίσθημα της μέθης, της παραζάλης και της αδυναμίας των προσώπων να κοινωνικοποιηθούν, παρόλο που βρίσκονται σε χώρους γεμάτους κόσμο.
Το 1901, Picasso μετακομίζει μαζί με τον φίλο του Carlos Casagemas από τη Βαρκελώνη στο Παρίσι. Και ενώ αυτή τη φορά όλα έδειχναν να πηγαίνουν καλά για τον Picasso, ο φίλος του αυτοκτονεί επειδή η κοπέλα που αγαπούσε, η Germaine Pichot, τον απέρριψε. Είναι το τέλος μιας φιλίας, αλλά και το έναυσμα για μία νέα δημιουργική φάση του Picasso, την Γαλάζια Περίοδο (Blue Period). Ο θάνατος του αγαπημένου του φίλου, μάλιστα όταν ήταν το σημαντικότερο στήριγμά του σε μια ξένη ακόμα χώρα, επιτείνει τη μοναξιά του Picasso και το αίσθημα της απελπισίας. Την ίδια περίοδο αποφασίζει να πραγματοποιήσει ένα ταξίδι πίσω στη χώρα του και στο Τολέδο προκειμένου να δει από κοντά τα έργα του El Greco. Η τεχνοτροπία του Greco με την έντονη χρήση του στοιχείου της παραμόρφωσης είναι μία αποκάλυψη στα μάτια του Picasso. Διαμορφώνει για πρώτη φορά το δικό του προσωπικό στυλ. Επιλέγει ως θέμα του τώρα μορφές με έντονο το στίγμα της δυστυχίας. Φτωχοί, μόνοι, ανάπηροι, ζητιάνοι, κορίτσια του δρόμου, αλλά και οικεία πρόσωπα απεικονίζονται από τον Picasso σχεδόν μονοχρωματικά με το μπλε και τις αποχρώσεις του, ενίοτε με διάσπαρτους τόνους του πράσινου, του κόκκινου και του κίτρινου.
Τα έργα της Γαλάζιας Περιόδου, από το 1901 ως το 1904 είναι η δική του προσπάθεια να εκφράσει τον ανθρώπινο πόνο και τη δική του αρνητική φόρτιση και μελαγχολία. Το μπλε χρώμα έχει σαφέστατα να κάνει με την έκφραση δυσάρεστων συναισθημάτων, έχει ωστόσο να κάνει και με μία ακόμη συνειδητή επιλογή του Picasso, που δεν είναι άλλη από την επιστροφή στο studio και στις συνθήκες του κλειστού εργαστηρίου. Σε αντίθεση με τους σύγχρονούς του καλλιτέχνες που συνεχίζουν να ζωγραφίζουν στο ύπαιθρο όπως όριζε η, ομολογουμένως επαναστατική για την εποχή της εμπρεσιονιστική πρακτική και τεχνική, ο Picasso ζωγραφίζει στο κλειστό, ίσως σκοτεινό και φτωχικό εργαστήρι του. Το μπλε και το γαλάζιο τον βοηθούν να υποβάλει ένα φως εσωτερικό, βαθιά ψυχολογικό και εν τέλει κινηματογραφικό, το οποίο σε συνδυασμό με τα θέματα που επιλέγει εντείνουν το αίσθημα της θλίψης.
Οι πότες αψεντιού παραμένουν αγαπητό θέμα για τον Picasso της Γαλάζιας Περιόδου. Η μοναξιά γίνεται απελπιστική. Η μελαγχολία, ο πόνος, η θλίψη και η φτώχια κατακλύζουν το σύνολο του έργου της εικόνας 8. Η γυναίκα έχει πλέον κλείσει τα μάτια. Δεν δέχεται και δεν δίνει κανένα σήμα για επικοινωνία. Είναι απολύτως μόνη, αποστρέφεται τον κόσμο και δεν προσδοκά τίποτα από αυτόν. Μόνη παρέα της και πάλι το ποτήρι με το αψέντι.
Στη σειρά με τις γυναίκες και το ζευγάρι, το 1904 προστίθεται και το πορτρέτο ενός άνδρα που πίνει αψέντι. Είναι ο φίλος, επίσης ζωγράφος και υποστηρικτής του Picasso, ο Angel Fernandez de Soto (εικ. 9) με τον οποίο μοιραζόταν το εργαστήριο στη Βαρκελώνη. Η απόδοση του προσώπου και τα επιμηκυμένα δάχτυλα παραπέμπουν στη ζωγραφική του Greco. Σε αντίθεση με τις παραπάνω απεικονιζόμενες ο de Soto κοιτά τον θεατή. Και αυτός απεικονίζεται μόνος με ένα μεγάλο ποτήρι αψέντι και κρατά μία πίπα. Παρά το υποβλητικό σκηνικό, τα σκούρα χρώματα και τα βαριά υφάσματα και τους στιβαρούς όγκους, το πορτρέτο διαφοροποιείται τόσο από τα υπόλοιπα έργα του Picasso με θέμα τους πότες αψεντιού, όσο και με άλλα έργα της Γαλάζιας Περιόδου. Ο δυναμισμός και η αυτοπεποίθηση του κάπως μπλαζέ παρά μελαγχολικού de Soto προοιωνίζουν μία νέα φάση περισσότερο χαρούμενη που πλησιάζει για τον καλλιτέχνη. Είναι η Ρόδινη ή Ροζ Περίοδος (Rose Period).
Η ανακάλυψη νέων τεχνικών και τεχνοτροπιών και η εναλλαγή μεταξύ διαφορετικών στυλ χαρακτηρίζει διαχρονικά το σύνολο του έργου του Picasso. Ο ίδιος είπε αργότερα: "Κατά βάθος είμαι ένας ζωγράφος χωρίς στυλ. Το στυλ είναι συχνά κάτι που φυλακίζει το ζωγράφο μέσα σε ένα και μόνο όραμα, σε μία και μόνη τεχνική, σε μία και μόνη τεχνοτροπία, για χρόνια και χρόνια, για μια ολόκληρη ζωή, μερικές φορές. Τον αναγνωρίζουμε αμέσως αλλά είναι σαν να φοράει μονίμως το ίδιο ρούχο, ή τουλάχιστον την ίδια κοψιά ρούχων. Υπάρχουν ωστόσο και μεγάλοι ζωγράφοι με στυλ. Εγώ αλλάζω συνεχώς, υπερβολικά συχνά ίσως. Με βλέπεις εδώ κι όμως, έχω ήδη αλλάξει, βρίσκομαι ήδη αλλού. Δε στέκομαι πουθενά και γι' αυτό δεν έχω στυλ"[2].
Δείτε περισσότερα έργα του Pablo Picasso εδώ
[1] “Χρώματα, φώτα και σκιές της κοινωνίας του Παρισιού της Μπελ Επόκ” από τον κατάλογο της έκθεσης Ο Toulouse-Lautrec και η Belle Epoque στο Παρίσι και την Αθήνα, επιμ. Φυρός Π., Φυρού Μπ., και Κρητικού Ι., Artistic Investments, Αθήνα.
[2] Picasso P., Σκέψεις για την τέχνη, μτφ. Δημητριάδη Α. Ιωαννίδης Γ., Εκδόσεις Printa, Αθήνα 2002, σ. 115.
