Η βασικής σημασίας ιδέα της Αναγέννησης του κλασικού πολιτισμού ύστερα από μια μακρά περίοδο σκοτεινών χρόνων, την οποία αποκαλούμε Μεσαίωνα, είναι στην ουσία ένας μύθος που δημιουργήθηκε από τους λόγιους του 14ου και του 15ου αιώνα και εξελίχτηκε από διανοούμενους των χρόνων που ακολούθησαν. Οι Αναγεννησιακοί αντιλαμβάνονται την εποχή τους ως μία εποχή αφύπνισης, όχι μόνο των κλασσικών γραμμάτων, αλλά και των πλαστικών τεχνών[1]. Ο Giorgio Vasari (1511-1574) έγραφε στους Βίους των επιφανέστερων Ιταλών ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων: “Η μοίρα των τεχνών είναι ανάλογη μ’ εκείνη του ανθρώπινου σώματος: γέννηση, ωρίμανση, γήρανση, θάνατος. Σήμερα μπορεί κανείς να διαπιστώσει πιο εύκολα τη νέα γέννηση της τέχνης και τη τελειότητα στην οποία έχει φτάσει και πάλι”[2]. Η σκέψη του Vasari ήταν ιδανική για τους θετικιστές του 19ου αιώνα και τη θεμελίωση της έννοιας του σύγχρονου ανθρώπου, ο οποίος με εμπιστοσύνη στη διανοητική και φυσική του δύναμη, μπορεί να ελέγξει το πεπρωμένο.
Το 1860 ο Jacob Burckhardt (1818-1897) θα χρησιμοποιήσει τον όρο Αναγέννηση, όχι για να περιγράψει μία ιστορική περίοδο, όπως είχε κάνει λίγα χρόνια νωρίτερα ο Γάλλος ιστορικός Jules Michelet (1798-1874), αλλά για να αποτιμήσει με μία ρομαντική προσέγγιση την εποχή, αντιπαραθέτοντάς την με αυτή του Μεσαίωνα. Για τον Burckhardt “Κατά τον Μεσαίωνα ο άνθρωπος είχε συνείδηση του εαυτού του μόνο ως μέλος μια φυλής, ανθρώπινης ομάδας, οικογένειας ή επαγγελματικής ένωσης, μόνο μέσω μιας γενικής κατηγορίας. Στην Ιταλία αυτό το πέπλο για πρώτη φορά μετατράπηκε σε αέρα, ο άνθρωπος έγινε ένα πνευματικό άτομο και αναγνώρισε τον εαυτό του ως τέτοιο”[3]. Η συνείδηση της μοναδικότητας, ο ατομικισμός, παρόλο που αμφισβητήθηκε αργότερα ακόμη και από τον ίδιο τον Burckhardt, ήταν αυτός που ώθησε τους ανθρώπους την εποχή της Αναγέννησης στην επιδίωξη της προσωπικής δόξας. Η Ιταλία, όπως υποστηρίζεται, ήταν περισσότερο γόνιμο έδαφος από άλλες περιοχές της Ευρώπης για την εξέλιξη του ατομικισμού λόγω των γενικών οικονομικών και πολιτικών συνθηκών, που οδήγησαν στη δημιουργία των πόλεων κρατών.
“Το νέο ενδιαφέρον για τον άνθρωπο και τα συναισθήματά του, φυσικά συνοδεύτηκε από μία αναζήτηση για το παρελθόν του και για τα επιτεύγματα σ’ αυτό”[4]. Οι Αναγεννησιακοί κάνουν λόγο λοιπόν για μια δεύτερη χρυσή εποχή, αυτή της πολιτισμικής αυτοπεποίθησης, στην οποία οι άνθρωποι μπορούν μέσα από τον Ουμανισμό, να αναβιώσουν όλες τις αξίες του κλασικού. “Όταν το σκοτάδι υποχωρήσει οι επερχόμενες γενιές θα προσπαθήσουν να συνδεθούν και πάλι με την αρχαιότητα και τη λάμψη της”[5], έγραφε στα μέσα του 14ου αιώνα ο Πετράρχης. Η γνώση γίνεται τώρα εκκοσμικευμένη και μαζί με τις καθιερωμένες θεολογικές σπουδές, έρχονται στο προσκήνιο οι ανθρωπιστικές. Οι ουμανιστές μέσα από τη μετάφραση και την προσεκτική φιλοσοφική μελέτη των αρχαίων ελληνικών και λατινικών χειρογράφων, αναζητούν στην αρχαιότητα τα πρότυπα για την αξιολόγηση όχι μόνο της τέχνης, αλλά και των άλλων πεδίων της ανθρώπινης δραστηριότητας[6]. Με επίκεντρο τις ουμανιστικές σπουδές και ανανεωμένο ενδιαφέρον για την τέχνη της αρχαιότητας, αυτοί οι λόγιοι της Αναγέννησης δημιουργούν ένα νέο σύστημα αξιών, διαφορετικό από εκείνο της μεσαιωνικής ιπποσύνης, με βάση το οποίο προσπαθούν να ορίσουν μία πολιτισμική ταυτότητα ανάλογη της ρωμαϊκής τους κληρονομιάς. Αυτός ο ζήλος γύρω από την κλασική αρχαιότητα θα πρέπει να θεωρηθεί απολύτως αναμενόμενος για την οικονομικά ισχυρή Ιταλία, όπου ο φεουδαλισμός της ιπποσύνης δεν είχε αναπτυχθεί σε ανάλογο με το Βορρά επίπεδο, ενώ από την άλλη πλευρά παρέμενε ζωντανή η κλασική παράδοση μέσα από τα ποικίλα “ενθύμια” του παρελθόντος[7].
Αυτή η εκτίμηση της παγανιστικής αρχαιότητας δεν ήταν όμως σε καμία περίπτωση ανταγωνιστική προς τις αξίες της θρησκευτικής πίστης, η οποία ήταν εδώ και αιώνες βαθιά ριζωμένη στη νοοτροπία των Ιταλών. Στη πραγματικότητα, τόσο η αναγεννησιακή σκέψη, όσο και η τέχνη συνδυάζει στοιχεία που αντλούνται, όχι αποκλειστικά από την αρχαιότητα, αλλά και από το πρόσφατο παρελθόν[8].
Για τη σύγχρονη Ιστορία της Τέχνης, σαφής διάκριση ανάμεσα στις δύο ιστορικές περιόδους του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης δεν μπορεί να υπάρξει. Άλλωστε συγκριτικά, ο ύστερος Μεσαίωνας του 12ου και 13ου αιώνα έχει να επιδείξει εξίσου σημαντική ουμανιστική δραστηριότητα με την πρώιμη Αναγέννηση. Η ανακάλυψη και η διάδοση των κλασικών χειρογράφων, η συλλογή αρχαίων αντικειμένων και έργων τέχνης, η αναζήτηση πολιτισμικής καταγωγής στην αρχαία Ρώμη και την Ελλάδα, όπως και η αγάπη για την ομορφιά και τη φιλοπονία των κλασικών γλυπτών, ήταν δραστηριότητες που χαρακτήριζαν και τους λογίους του Μεσαίωνα. Ίσως η εξέλιξη του πολιτισμού και ειδικότερα της τέχνης να είναι, όπως αναφέρει ο Hauser, “το μέρος ενός συνολικού προτσές ορθολογικοποίησης” κατά το οποίο το παράλογο παύει να κάνει βαθύτερη εντύπωση. Τα πράγματα που τώρα αισθάνονται σαν όμορφα είναι η λογική συμφωνία των μεμονωμένων μερών ενός όλου, η αρμονία των σχέσεων, ο ρυθμός μιας σύνθεσης και ο αποκλεισμός των παραφωνιών[9].
[1] Μάρευ Π. και Λ., Η τέχνη της Αναγέννησης, μτφ. Παππάς Α., Υποδομή, Αθήνα 1995, σ. 7.
[2] Μάρευ Π. και Λ., ο.π. σημ. 1, σ. 8.
[3] Burke P., The Italian Renaissance-Culture and Society in Italy, Polity Press, p.193.
[4] De Wald E. T., Italian Painting 1200-1600, Hacker art books, New York 1978, p. 179.
[5] Honour H. Fleming J., Ιστορία της Τέχνης, μτφ. Παππάς Α., Υποδομή, Αθήνα 1998, σ. 370.
[6] Honour H. Fleming J., ο.π. σημ. 5.
[7] Hauser A., Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης, τ.2, μτφ. Κονδύλης Τ., Κάλβος, Αθήνα 1984, σ. 21.
[8] Burke P., ο.π. σημ. 3, σ. 19.
[9] Hauser A., ο.π. σημ. 7, σ. 23-24.
