.JPG)
Ο Édouard Manet (1832-1883) φιλοτέχνησε το έργο του με τίτλο Το Μπαρ στο Φολί Μπερζέρ ένα χρόνο πριν από το θάνατό του, το 1882. Σε αυτό το ώριμο και τελευταίο αριστούργημά του, παρουσιάζει μία σκηνή από τη σύγχρονη παρισινή διασκέδαση της Belle Époque. Μία νεαρή κοπέλα που αποδίδεται μετωπικά, στο κέντρο της σύνθεσης, κοιτά τον θεατή και κατ’ επέκταση τον ζωγράφο. Βρίσκεται πίσω από το μπαρ, με τα χέρια να ακουμπούν στον μαρμάρινο πάγκο, έτοιμη να εξυπηρετήσει. Οι σαμπάνιες, τα κρασιά, οι μπύρες και τα λικέρ, καθώς και η γυάλινη φρουτιέρα με τις κλημεντίνες διακοσμούν τον χώρο και προκαλούν να τα απολαύσουμε.
Το Folies-Bergère ήταν ένας διάσημος χώρος ψυχαγωγίας, με ζωντανή μουσική, τραγούδι, χορό, ακόμη και νούμερα ακροβατικής! Επιστρατεύοντας το μέσο του καθρέφτη, ο Manet το αποδίδει σε πλήρη δραστηριότητα. Η κατάμεστη αίθουσα, με τους καλοντυμένους θαμώνες, τα φώτα των πολυελαίων και τον καπνό, μας μεταφέρει στην ατμόσφαιρα μιας άλλης εποχής.
Το έργο συγκεντρώνει αρκετά από τα χαρακτηριστικά ενός φωτογραφικού στιγμιότυπου. Η δράση έχει "παγώσει" μπροστά στα μάτια μας. Οι θεατές, ο καπνός, η ακροβάτισσα επάνω αριστερά, τα πόδια της οποίας μόλις που "προλαβαίνουν" να μπουν στο κάδρο, μένουν ακίνητα. Το ίδιο και η κοπέλα που μοιάζει να έχει σταθεί γρήγορα μπροστά μας, περιμένοντας να ακούσει την παραγγελία. Η πινελιές του Manet είναι κοφτές και γρήγορες στο παρασκήνιο για να υποδηλώσουν την κίνηση και την θολή ατμόσφαιρα μέσα στον τεχνητό φωτισμό και τον καπνό. Στο προσκήνιο γίνονται πιο σταθερές και γεμάτες και συγκεντρώνουν την προσοχή μας στην γυναικεία μορφή και στις μικρές νεκρές φύσεις με τα ποτά, τα λουλούδια και τα φρούτα επάνω στο μπαρ. Κάπως έτσι θα φωτογράφιζε κανείς την κοπέλα περιορίζοντας το βάθος πεδίου.
Το βλέμμα της αμφιλεγόμενο. Περιμένει ή ονειροπολεί; Είναι άραγε αγχωμένη; Μήπως εκνευρισμένη, αδιάφορη ή καρτερική; Με τα όμορφα ρούχα της, το βελούδινο σακάκι με τις δαντέλες στα μανίκια και το ντεκολτέ με τα λουλούδια, αλλά και με τα κοσμήματά της, μας παρουσιάζει την μόδα της εποχής. Η προσεγμένη εμφάνιση ήταν απαραίτητη για την εργασία σε έναν χώρο νυχτερινής διασκέδασης. Ωστόσο, όπως όλα δείχνουν η Suzon, όπως ήταν το όνομά της, ήταν μπαργούμαν και demimonde. Μία κοπέλα ‘μισός κόσμος’, που συντηρούνταν από εύπορους εραστές. Στο Παρίσι του τέλους του 19ου αιώνα η πορνεία είχε γνωρίσει τεράστια εξάπλωση. Μία demimonde – όπως θα λέγαμε πόρνη πολυτελείας στην καθομιλουμένη - συχνά εργαζόταν σε ένα μπαρ, ήταν καλλιτέχνης ή χορεύτρια και συναναστρεφόταν επιφανείς ανθρώπους του Παρισιού με οικονομική επιφάνεια και πνευματική καλλιέργεια.
Το άτονο, σχεδόν απόν βλέμμα της Suzon μέσα σε έναν τόσο γεμάτο χώρο, επιτείνει την αίσθηση του κενού. Ο κόσμος και η ζωντάνια, που ο Manet παρουσιάζει πίσω από αυτήν μέσα στον καθρέφτη, βρίσκεται μπροστά της, αλλά δεν τον βλέπει, δεν την αγγίζει. Μένει απαθής, κενή, χωρίς συγκίνηση, χωρίς τη χαρά που θα περίμενε κανείς μέσα σε έναν χώρο διασκέδασης.
Ο Manet δέχθηκε δριμεία κριτική για το έργο αυτό. Το ολοκλήρωσε στο εργαστήριο, αφού είχε πραγματοποιήσει κάποια προπαρασκευαστικά σχέδια επί τόπου. Σε αντίθεση με τους εμπρεσιονιστές, οι οποίοι ήδη μεσουρανούν στην εκθεσιακή δραστηριότητα του Παρισιού, ο Manet δεν ζωγράφιζε στο ύπαιθρο και προτιμούσε τις ελεγχόμενες συνθήκες του ατελιέ, γεγονός που πλέον δικαιολογείτο και από το προχωρημένο της ηλικίας του.
Όπως και με προγενέστερα έργα του, κατηγορήθηκε για την ελεύθερη πινελιά του, τα ακαθόριστα περιγράμματα των μορφών και την επιλογή ενός ‘ασήμαντου’ προς απόδοση θέματος. Πιο συγκεκριμένα, όμως, με αφορμή αυτό το έργο, του καταλογίστηκε άγνοια των αρχών της προοπτικής. Στον καθρέφτη πίσω από την Suzon βλέπουμε πέρα από τους θαμώνες του μαγαζιού, να αποδίδεται και το είδωλο της κοπέλας και ένας άνδρας με ημίψηλο καπέλο στο δεξιό άκρο του πίνακα. Σύμφωνα με τους επικριτές του, ο Manet υπέπεσε σε σφάλμα… δεν θα μπορούσε ποτέ η πίσω όψη της μπαργούμαν να έχει μετατοπιστεί τόσο δεξιά, ενώ ο άνδρας θα έπρεπε να βρίσκεται μέσα στο οπτικό πεδίο του ζωγράφου και άρα να αποδίδεται επίσης δύο φορές. Σύμφωνα όμως με μελέτες του 2000 η φωτογράφιση ενός ακριβώς έτσι στημένου σκηνικού από την ίδια οπτική γωνία, απέδειξε ότι η όποια ΄συνομιλία’ μεταξύ των δύο προσώπων ήταν απλώς ένα τρικ. Ο άνδρας θα μπορούσε να στέκεται εκτός του οπτικού πεδίου του καλλιτέχνη, στα αριστερά και να κοιτά μακριά από την κοπέλα και όχι δεξιά μπροστά της. Στην ουσία ο Manet παραβλέπει τον βασικό κανόνα κατά την εφαρμογή της προοπτικής στην ζωγραφική που θέλει τον θεατή να στέκεται απέναντι από το έργο και από το κέντρο της παράστασης. Προς έκπληξη των μελετητών, ο θεατής μετατοπίζεται λίγο δεξιά και όλα μπαίνουν σε τάξη.
Οι επικρίσεις αυτές, ωστόσο, ήταν και αυτές που του έδωσαν επάξια τον τίτλο του πρώτου μοντέρνου ζωγράφου. Η απόσταση ανάμεσα στον Manet και στην επίσημη τέχνη των Salons, που επέβαλε η ακαδημαϊκή ζωγραφική με τα μεγάλα ιστορικά και μυθολογικά θέματα μοιάζει ανυπέρβλητη. Πως ένας ευκατάστατος μεγαλοαστός, ένας άνθρωπος της υψηλής κοινωνίας επέλεγε να ζωγραφίζει σκηνές από τη σύγχρονη ζωή, από τους χώρους διασκέδασης με τις τροτέζες και τους αψεντοπότες; Ο Manet ερχόταν σε ρήξη, όχι μόνο με τους καθιερωμένους κανόνες της επισήμως αποδεκτής τέχνης, αλλά και με την οικογενειακή και κοινωνική του καταγωγή. Αποζητούσε την αναγνώριση των ακαδημαϊκών κύκλων και παρουσίασε το έργο στο ετήριο Σαλόνι του 1882, ενώ θαυμαζόταν ως "πατέρας" από τους πρωτοπόρους της εποχής, τους εμπρεσιονιστές. Ήταν ένας άνθρωπος που ενώ ζούσε την εποχή του, ταυτόχρονα την παρατηρούσε και μελετούσε την εξέλιξή της. Οξύνους και διεισδυτικός, αντιλαμβανόταν την ραγδαία αστικοποίηση του πληθυσμού και την ιστορική μετάβαση σε ένα νέο μοντέλο κοινωνικού συστήματος.
Η παλιά αριστοκρατία δίνει τη σκυτάλη στην ανερχόμενη αστική τάξη, η οποία με όχημα την βιομηχανική επανάσταση και momentum από την Γαλλική Επανάσταση, αποκτά οικονομική άνεση και ελεύθερο χρόνο. Μπορεί κι αυτή να απολαύσει στιγμές χαλάρωσης και κεφιού. Ο Manet βάζει την υπογραφή του στην ετικέτα ενός μπουκαλιού και αποτυπώνει στο Μπαρ στο Φολί Μπερζέρ τις δύο όψεις της ξέφρενης εποχής του. Από την μία συναντάμε την χαρά και την ξεγνοιασιά της μαζικής διασκέδασης και του θεάματος και από την άλλη την κοινωνική ανισότητα, την αποξένωση και την απομόνωση. Η Suzon είναι ταυτόχρονα αυτή που προσφέρει και προσφέρεται, αυτή που εργάζεται μέσα σε ένα καμπαρέ και την ίδια στιγμή "διατίθεται" στον υποψήφιο πελάτη. Ανεξάρτητη και συνάμα εγκλωβισμένη αφήνει τον θεατή με γλυκόπικρη μελαγχολία και μια ερώτηση "Τι κάνω εγώ εδώ;"...
Info
Édouard Manet
"Το μπαρ στο Φολί Μπερζέρ", 1882.
Λάδι σε μουσαμά, 96 x 130 εκ.
Courtauld Gallery, Λονδίνο.
